Con motivo da representación da obra no programa cultural do Concello de Val do Dubra, conversamos coa autora do texto dramático, Paula Carballeira.
O Outono Cultural de Val do Dubra consolídase nesta nova edición como un evento de referencia para os veciños e veciñas, tal e como demostra o éxito de público nas súas funcións, que se enchen en cada representación.
O próximo 23 de novembro, ás 20.30 h., no auditorio municipal, poderemos gozar da obra “As alumnas” da man de Culturactiva. Fina Calleja dirixe unha peza con Mónica Caamaño e Anabell Gago en escena, partindo dun texto de Paula Carballeira, un texto marcado pola xustiza social, a memoria histórica, a igualdade e a resiliencia e que foi galardoado co Premio Nacional de Literatura Dramática de 2023; convertendo así á escritora na primeira muller galega en recibir este recoñecemento . Unha función que lle rende tributo á figura de María Barbeito, unha pedagoga, unha muller referente, á que coñecemos máis en profundidade nunha conversa con Paula Carballeira.
Pregunta: “As alumnas” lévanos a un contexto histórico moi concreto, no que as protagonistas, mulleres, experimentan unha serie de circunstancias que marcan o seu devir e a súa proxección, non?
Resposta: A obra empeza no ano 1970, concretamente no enterro de María Barbeito, que é cando se xuntan dúas alumnas, dúas alumnas dela, de pequenas e tamén de adultas porque María Barbeito tamén formaba mestras. Entón claro, xúntanse no enterro e lembran un pouquiño o que foi a súa vida desde que se coñeceran na escola. Elas son Elvira e Rosa e foron alumnas na II República, despois chegou a Guerra Civil, logo a posguerra, o Franquismo, tempos que van vivindo. Sufriron varios cambios educativos ao longo deste tempo e xusto no momento no que empeza a obra estase vivindo un deles, que é un pouco menos restritivo no tocante á educación das mulleres ca o anterior. A obra trata sobre a vida destas dúas mulleres que tamén van experimentando os cambios sociais e vanse vendo afectadas por como cambia a educación; comezaron cunha educación que pretendía igualdade, atender as necesidades básicas das persoas, non só educativas senón tamén as materiais: comida, roupa… para promover unhas igualdades de perspectivas no futuro deses nenos e desas nenas; e despois claro, chegamos a un momento onde a educación das mulleres era moito máis restrinxida en oportunidades, máis relacionadas co papel de ama de casa, o papel de nai, véndose así as posibilidades laborais moi reducidas.
P: María Barbeito, pedagoga crítica, foi perseguida. Como inflúe a súa condición en Elvira e Rosa?
R: María Barbeito influíu moitísimo. Ela foi unha renovadora pedagóxica da súa época, unha muller que viaxou por Europa, que introduciu tecnoloxías pedagóxicas distintas como a de Montessori. Entón, estas dúas rapazas que viviron iso, de súpeto, vense esperanzadas, porque cren que alguén as escoita, as valora como persoas e lles dá posibilidades de ter un futuro, o que elas elixan. Dálles as ferramentas para construír un futuro acorde ás súas expectativas. O que pasou é que María Barbeito foi unha das mulleres que resultou represaliada dalgún xeito polo comité depurador do Maxisterio; no seu caso, non acabou fusilada, como si aconteceu con outras mestras e mestres, pero si que a apartaron da docencia, recluírona na súa casa ata o fin da súa vida. Acabou traducindo obras do francés, pero para ela.
P: Estes días a Escola Infantil de Val do Dubra festexou os 30 anos da súa apertura e así véñennos á cabeza esas mestras que marcaron a nosa infancia e, en parte, o que hoxe somos. Como é esa figura?
M: Todas temos algunha mestra ou mestre de referencia, e incluso varios ao longo da nosa vida. Entón claro, o papel da mestra é fundamental, tamén desde idades moi temperás porque é a das persoas coas que compartes máis tempo, a que che vai ensinando a vida a través de xogos, de exercicios…
P: E na traxectoria de Paula Carballeira, cales son as mestras que deixaron pegada?
R: Eu teño varias. Na EXB tiven varias mestras, pero Sabela é a que me aprendeu a ler en galego, a escribilo. Na secundaria tiven unha profesora de Lingua que se chama Isabel que nos lía nas aulas —mira ti en secundaria— unha mestra moi esixente, pero que nos abriu moitas portas. E logo vas tendo persoas que son referentes, o meu primeiro profesor de teatro, Carlos Basoa.
P: Como evolucionou o rol das mestras desde a época que nos presentas en “As alumnas” ata os días de hoxe?
R: O corpo das mestras, das mulleres no ensino é moi importante porque é unha ampla maioría, e eu creo que segue sendo unha profesión moi pouco valorada para o importante que é, porque claro, interveñen na formación das futuras persoas, nos papeis que desenvolveremos na sociedade son fundamentais. E esa falta de valoración o que fai e que, ás veces, sexa un pouco frustrante pola cantidade de horas que se lle adica, unha profesión vocacional por todo o que intentas abrir e que, ás veces, por diferentes motivos non consegues, pero si que é verdade que se deron moitos pasos en positivo, na educación en xeral, e na educación en igualdade máis en concreto.
P: O Outono Cultural achéganos o teatro á vila e esta obra seguro que vai espertar a curiosidade de moitos, pero cales son as reflexións coas que nace a obra?
R: Eu o que quería é que a través do teatro, que é un xénero que permite moito o xogo de situacións, o xogo dramático, o xogo lingüístico… pois facer pensar á xente no mundo que temos hoxe en día, de onde vimos, xa que ás veces parece que naciches e que xa era así todo, e non pensamos de onde veñen a cantidade de loitas que houbo para ter o mundo que temos hoxe ademais de todo o que temos que facer aínda para mellorar. A min gustaríame que os dubreses e dubresas que van ver a obra, pensasen e lembrasen se viviron algún tempo deses, que pensasen no mundo que facemos, no que somos e tamén especificamente no mundo das mulleres; que non o tivemos fácil, que ata hai moi pouco houbo moitas restricións na educación e na liberdade das mulleres, e parece que queda moi atrás. Tamén que reparen na idea inicial da obra: que nada é definitivo. A idea tamén é achegar unha mensaxe de respecto polas persoas, polas ideas, polas opcións lingüísticas, por exemplo a nosa, o galego, e tamén un respecto por quen nos precedeu e polos que nos sucederán.
P: Que intención traen Elvira e Rosa nesta función que acollerá o auditorio municipal de Val do Dubra?
R: Elvira e Rosa chegan coa intención de emocionar, de emocionar ao público. O teatro ten algo especial. Estás vendo a Rosa, estás vendo a Elvira, estanche falando, teñen vida, son cómplices co espectador e iso é insubstituíble. E chegan a diferentes tipos de público. Eu cando escribín a obra pensei en tender pontes entre toda clase de persoas e de idades adultas.
P: Falas de que buscas unir espectadores de diferentes idades. E á mocidade? Como consideras que actúa o teatro nos mozos e mozas de hoxe?
R: Na mocidade o teatro é fundamental porque estás nese momento da túa vida no que non podes xogar coma un neno ou nena e tampouco coma unha persoa adulta, non che deixan… Entón, como podes xogar? Pois a través do teatro, no que podes establecer un xogo de roles; non es ti, es un personaxe, podes tocar os temas que máis che preocupan cun certo distanciamento. Ao igual que nos videoxogos, aquí non hai moita dificultade para entrar nos personaxes.
P: A liberdade é un dos grandes temas presentes na obra.
R: Hai unha frase da obra que di algo así como que “a liberdade é unha palabra moi perigosa, porque pensamos que a temos ata que de repente nola quitan”. E é aí cando lle damos o valor. Especialmente a que prima é a liberdade de escolla, pero non entre unha cousa e outra, senón entre o que ti queiras. Desde o momento que che poñen límites, que che impiden, por algo tan aleatorio como ser muller, ou ter un ton de pel distinto, aí perdes liberdades. No mundo no que vivimos temos moitos límites, incluso en internet, nas redes, os algoritmos… está todo moi pensado por quen ten o poder.
P: Falar desa escolla, tamén nos leva a ir ao pensamento crítico tan necesario.
R: Si, de feito as mestras coma María Barbeito o que buscaban é que os rapaces e rapazas tivesen espírito crítico, para poder ser escoitados, ter unha opinión e ser libres. É fundamental que che faciliten as ferramentas para poder xerar ese espírito crítico, a non conformarte.
P: Como boa galega, tes moi presente o humor e ironía na obra, malia ser temas complicados os que se tratan?
R: O sentido do humor é fundamental. Son temas complicados, profundos, transcendentes e para que non nos afoguen hai que saber distanciarse un pouquiño co humor. Saber rirse de nós mesmos, pero tamén conseguir ese humor tamén de enxeño, coa retranca, as dobres cousas e o xogo. Moitas veces os personaxes de Elvira e Rosa xogan, xogan coma nenas, pero tamén como adultas, porque o xogo é coma unha metáfora da vida. Cando xogan ao escondite inglés, estanche dicindo: “ollo que cando te están mirando non te podes mover”.
P: Cando os nosos veciños e veciñas saían do auditorio, cales son as reflexións que che gustaría que levasen ás casas, ás familias?
R: Quería reflexionar sobre a memoria, sobre o que esquecemos. O peor de todo é que cando esquecemos algunhas cousas, podemos volver a cometer os mesmos erros. Está ben lembrar que a educación en igualdade é moi recente, que queda moito camiño por andar. Quería reflexionar sobre a gran revolución feminista dos últimos tempos, na que por fin se poñen en valor e se respectan determinados conceptos que fan que consigamos unha serie de oportunidades equitativas aos homes. Tamén intentar reflexionar sobre o tempo da guerra, e ser conscientes do pouco que tarda en estoupar. Intentar evitar a través do coñecemento, porque canto máis sabemos máis espírito crítico temos, sabemos dar a opción ao diálogo.
P: Os dubreses e dubresas imos ter o privilexio de ver en escena unha obra que recibiu o Premio Nacional de Literatura Dramática, que ademais recibiu o premio Luisa Villalta a proxectos pola igualdade, o Follas Novas… como chegan a ti estes recoñecementos?
R: Foron recoñecementos moi importantes para min e para a literatura dramática galega. Cambia a valoración que se fai do teu traballo, a mirada desde fóra dun premio que é moi difícil de conseguir. Estou moi contenta pola repercusión que tivo en Galicia e polo cariño co que se tratou a obra. O ano pasado non parei, fun por moitos centros de ensino, era algo que non se me pasaba pola cabeza ir con “As alumnas”, nos clubs de lectura… sendo teatro… estase tomando o teatro tamén coma literatura. Foi incrible, aínda sigo emocionada! Cando levas recoñecementos coma o Luisa Villalta ou o Follas Novas ves que este libro ten algo que dicirnos a nós coma sociedade.